Ubezwłasnowolnienie stanowi częściowe lub całkowite pozbawienie danej osoby zdolności do czynności prawnych. Stosowane jest względem osoby, która nie potrafi sama podejmować racjonalnych decyzji i troszczyć się o siebie. Instytucja ta pozwala przejąć spełnianie tych zadań przez pełnomocnika.
Spis treści
Ubezwłasnowolnienie częściowe a ubezwłasnowolnienie całkowite
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może dokonywać czynności, które są związane z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (np. zakupy w sklepie spożywczym). Ograniczeniem staje się zakaz podejmowania zobowiązań (np. brak możliwości przyjmowania zleceń) i rozporządzeń (np. nie może rozporządzać swoim majątkiem w dowolny sposób). Osoba częściowo ubezwłasnowolniona może jednak o swoim zarobku (chyba, że istnieje ważny powód na niedopuszczenie do takiej sytuacji) i rozporządzać przedmiotami, które decyzją przedstawiciela ustawowego zostały jej oddane do swobodnego użytku. Nadal jednak większość decyzji osoby częściowo ubezwłasnowolnionej nie może zostać zrealizowana bez zgody przydzielonego kuratora.
Z kolei osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie ma możliwości dokonywania samodzielnie jakichkolwiek czynności prawnych. Jeżeli zdarzy się, że zakaz ten zostanie złamany, dokonana czynność prawna jest nieważna. Jedynym wyjątkiem są decyzje dotyczące drobnych, bieżących spraw życia codziennego, jeżeli w żaden sposób rażąco nie krzywdzą osoby ubezwłasnowolnionej. Opiekę nad taką osobą sprawuje opiekun ustawowy (w stosunku do dziecka mogą być to jego rodzice) i to on dokonuje wszelkich czynności za tę osobę, które będą odnosić ważne skutki prawne.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, a także jej przedstawiciel ustawowy. Z kolei uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa, prócz wnioskodawcy: osoba, której dotyczy wniosek, jej przedstawiciel ustawowy i małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Postępowanie to toczy się z udziałem prokuratora. Organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium. Uczestnikiem tego postępowania może być ponadto każdy zainteresowany w sprawie, tj. każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania i to zarówno o charakterze niemajątkowym, jak i majątkowym.
Ubezwłasnowolnienie – procedura
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie regulowane jest przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Sam wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz toczące się na jego podstawie postępowanie sądowe nie przesądza jeszcze o ubezwłasnowolnieniu osoby w nim wskazanej – wymagane jest bowiem przeprowadzenie szczegółowego postępowania dowodowego, z udziałem samego zainteresowanego, biegłych lekarzy (np. psychiatry, neurologa, psychologa) oraz innych uczestników postępowania.
Niezwłocznie po wszczęciu postępowania sąd ma obowiązek wysłuchać osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, w obecności dwóch biegłych: psychologa (który może ocenić sprawność intelektualną osoby wysłuchiwanej) oraz – w zależności od stanu zdrowia wysłuchiwanego i wskazanych we wniosku przyczyn ubezwłasnowolnienia – psychiatry lub neurologa. Obecność biegłego psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa przy pierwszym wysłuchaniu jest obowiązkowa. Nakaz niezwłocznego wysłuchania tej osoby ma zapewnić należytą ochronę jej interesów i umożliwić szybkie podjęcie decyzji w kwestii ustanowienia dla niej – stosownie do okoliczności – doradcy tymczasowego lub kuratora procesowego.
Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego. Doradca tymczasowy jest bowiem osobą, która w okresie przejściowym ma chronić interesy osoby pełnoletniej, która ma być ubezwłasnowolniona. Może być powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem. Niezależnie od wysłuchania, osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Opinia biegłych oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniająca postępowanie i zachowanie się tej osoby. Sąd może, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym. Postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych.
Orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Należy również pamiętać, że sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Ponadto sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe. O ubezwłasnowolnieniu decyduje przede wszystkim aktualny stan zdrowia chorego oraz aktualnie występujący interes chorego w jego ubezwłasnowolnieniu lub potrzeba udzielenia mu pomocy do prowadzenia jego spraw.
Wady i zalety ubezwłasnowolnienia
Przede wszystkim należy podkreślić, że instytucja ubezwłasnowolnienia z założenia ma pomagać, a nie szkodzić. Co więcej, należy pamiętać, że ubezwłasnowolnienie niejednokrotnie stanowi jedyny skuteczny mechanizm ochrony przed negatywnymi skutkami poważnych czynności prawnych. Osoba nieporadna życiowo, chora psychiczne czy uzależniona od alkoholu bardzo często nieświadomie dokonuje czynności bardzo dla siebie niekorzystnych. Opiekun lub kurator ma za zadanie do takich czynności nie dopuszczać.
Ubezwłasnowolnienie osoby starszej
Jedną z przesłanek umożliwiających ubezwłasnowolnienie jest podeszły wiek. Ubezwłasnowolnienie osoby starszej polega tym samym na sądowym pozbawieniu jej zdolności do czynności prawnych. Często jest to konieczne dla jej własnego dobra, by nie miała ona prawa samodzielnie rozporządzać pieniędzmi i innymi aktywami w sytuacji ograniczającej zdolność rozumienia podejmowanych przez nią czynów. Główne znaczenie w takich przypadkach ma wiedza i doświadczenie składu sędziowskiego orzekającego o ubezwłasnowolnieniu osoby starszej, a także intencje i zaangażowanie wyznaczonego przez sąd opiekuna prawnego osoby starszej, poddanej ubezwłasnowolnieniu.
Orzekając o ubezwłasnowolnieniu osoby starszej sąd ustanawia jednocześnie dla niej opiekuna prawnego. Na osobie tej spoczywać będą obowiązki takie jak m.in. sporządzenie spisu majątku osoby ubezwłasnowolnionej i przedstawienie go sądowi, a także zarządzanie majątkiem osoby starszej z obowiązkiem corocznego raportowania w tej kwestii do sądu. Ponadto, w celu ochrony interesów ubezwłasnowolnionej osoby starczej, sąd opiekuńczy sprawuje nadzór nad wykonywaniem tej opieki, zaznajamia się z bieżącą działalnością opiekuna, a także udziela mu wskazówek i poleceń. W pierwszej kolejności sąd zwróci się do współmałżonka lub innych przedstawicieli najbliższej rodziny (ojca lub matki) o zostanie opiekunem osoby ubezwłasnowolnionej. Natomiast wobec braku chętnych z rodziny, opiekunem prawny osoby starszej może zostać obca osoba, przykładowo przedstawiciel organizacji pozarządowej.
