Spis treści
Definicja przestępstwa
Obowiązujący w Polsce Kodeks karny (dalej jako „k.k.”) nie zawiera definicji przestępstwa. Artykuł 1 § 1 k.k. określa jednak, kto podlega odpowiedzialności karnej, co pośrednio wskazuje więc pewne elementy tej definicji. Analiza tego przepisu w połączeniu z art. 1 § 2 i 3 k.k. i innymi przepisami części ogólnej Kodeksu karnego, odnoszącymi się do odpowiedzialności karnej, pozwala stwierdzić, że przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia albo występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Definicja ta ma mieć w założeniu znaczenie praktyczne, czyli służyć jako instrument odróżniania czynów przestępnych od nieprzestępnych – przymierzając do niej konkretne zdarzenia, dochodzimy do wniosku czy zaistniało przestępstwo, czy też nie. Należy przy tym pamiętać, że istotna jest tu kolejność sprawdzania elementów definicji. Dopiero po stwierdzeniu, że mamy do czynienia z zachowaniem się człowieka, które możemy określić jako czyn, sensowne jest zastanawianie się, czy jest on zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia albo występek i czy jest on czynem bezprawnym.
Warunki odpowiedzialności za przestępstwo
Warunkiem odpowiedzialności karnej jest popełnienie czynu (w sensie zewnętrznego zachowania się człowieka, psychicznie sterowanego, pozostającego pod kontrolą woli) w postaci działania bądź zaniechania. Stąd też nie stanowią czynu np.: zachowania podjęte pod wpływem przymusu bezwzględnego (vis absoluta), w czasie fizjologicznej niemożności działania (paraliż, utrata przytomności), w stanie wyłączonej świadomości, snu fizjologicznego lub patologicznego czy też tzw. odruchy bezwarunkowe.
„Czynem może być tylko zachowanie się człowieka, będące «wytworem jego woli», a zachowania (ruchy), wykonywane wyłącznie pod wpływem siły zewnętrznej – przymusu fizycznego – czynem nie są, o ile sprawca sile tej nie mógł się oprzeć (vis absoluta)”1
Co więcej,
„ustawa karna uzależnia odpowiedzialność karną sprawcy od popełnienia czynu zabronionego. Czynem może być tylko uzewnętrznione zachowanie człowieka. Nie jest po temu wystarczająca sama bierna obecność przy dokonaniu przestępstwa przez inną osobę. Z obecności tej, póki nie polega na pełnieniu roli niezbędnej czy użytecznej dla dokonania przestępstwa przez inną osobę, nie można czynić zarzutu zachowania nagannego, bo brak w tym traktowania działania sprawcy jak własnego”2
Czyn jest zabroniony przez ustawę, jeśli dyspozycja normy prawnokarnej zawiera opis takiego czynu, za który grozi określona w sankcji kara. Natomiast
„społeczna szkodliwość czynu zabronionego jest właściwością stopniowalną, a wynika to wprost z treści art. 1 § 2 k.k. Należy jednak podkreślić, że ustawodawca nie pozostawił orzekania co do stopnia społecznej szkodliwości swobodnej ocenie sądu, skoro w art. 115 § 2 k.k.* określił kwantyfikatory tej oceny. Sformułowanie «sąd bierze pod uwagę» zawarte w cytowanym przepisie oznacza, że sąd orzekający nie może pominąć żadnego z tych kryteriów oceny, chyba że któreś z nich nie odnosi się do znamion ustawowych konkretnego typu przestępstwa”3
Zgodnie więc z ujęciem przestępstwa wynikającym z treści art. 1 k.k. aby dany czyn został uznany za przestępstwo musi on być zatem nie tylko formalnie zabroniony przez ustawę, lecz także społecznie szkodliwy, i to w stopniu wyższym niż znikomy.
Skontaktuj się
Rodzaje spraw w prawie karnym
Głównym celem postępowania karnego jest ustalenie, czy zaistniał czyn zabroniony w postaci przestępstwa, a następnie wykrycie jego sprawcy i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej. Poza „typowym” rodzajem spraw karnych, opierających się na powyższych kryteriach i materialnych przepisach Kodeksu karnego, przepisy Kodeksu postępowania karnego (dalej jako „k.p.k.”) oraz zasady procesu karnego stosuje się także:
- – w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe,
- – w postępowaniu w sprawach o wykroczenia (tu przepisy k.p.k. stosuje się tylko wtedy, gdy przepisy kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia tak stanowią),
- – w postępowaniu w sprawach nieletnich,
- – w postępowaniu przed Trybunałem Stanu,
- – w postępowaniu lustracyjnym
- – w postępowaniu cywilnym (na podstawie art. 163 § 2 k.p.c.) w razie zarządzenia przymusowego sprowadzania lub aresztowania,
- – odpowiednio w postępowaniach dyscyplinarnych.
Według kryterium rodzaju odpowiedzialności prawnej proces dzieli się na:
- – proces zasadniczy, zajmujący się kwestią odpowiedzialności karnej;
- – akcję cywilną, zajmującą się problemem odpowiedzialności cywilnej oskarżonego.
Jednym z głównych podziałów postępowania karnego jest ich podział ze względu na tryb ścigania. I tak, wyróżnia się tu:
- – postępowanie z oskarżenia publicznego (bezwarunkowe i warunkowe, czyli zależne od wniosku pokrzywdzonego lub za zezwoleniem właściwego organu)
- – postępowanie z oskarżenia prywatnego.
Źródła i przypisy
1: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 czerwca 1999 r., sygn. II AKa 154/99.
2: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 30 listopada 2011 r., sygn. II AKa 163/11.
3: Wyrok Sądu Najwyższego z 22 lutego 2018 r., sygn. II KK 349/17.
* zgodnie z tym przepisem przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia
