Mimo że postępowanie karne i cywilne opiera się na podobnych zasadach ogólnych, to jednak różni je wiele kwestii. W postępowaniu karnym sąd, nawet jeśli strony (oskarżony, jego pełnomocnik czy prokurator) nie wykazują żadnej inicjatywy w postępowaniu, dąży do ustalenia prawdy. Oznacza to, że sąd jest zobowiązany, niezależnie od działań stron, przeprowadzać dowody i wyciągać z nich właściwe wnioski. Oczywiście wysoce pożądanym jest wykazywanie aktywności przez strony, co ma na celu wyjaśnienie sądowi na czym polega – naszym zdaniem – istota problemu i dlaczego domagamy się takiego a nie innego rozstrzygnięcia w sprawie. Z tym że jeśli strony postępowania nie wykazują owej aktywności, sąd sam wykaże inicjatywę i będzie dążył do wyjaśnienia sprawy. Zupełnie inaczej to wygląda w postępowaniach cywilnych.
Jest to o tyle istotne, że na ogół to właśnie w postępowaniu cywilnym większość osób stara się załatwić swoje sprawy. Sprawy cywilne to bowiem przykładowo sprawy o zapłatę, odszkodowanie, sprawy z zakresu spraw pracowniczych, kwestie zasiedzenia nieruchomości, a także alimenty, rozwody, spadki i inne. O ile w sprawie karnej sąd sam prowadzi postępowanie dowodowe w przypadku braku aktywności stron, tak w sprawie cywilnej sąd nie wyręcza w tej kwestii stron. Przyjmuje to, co strony zaoferują mu w ramach postępowania dowodowego, a następnie ocenia zgromadzony materiał i wyciąga wnioski wydając wyrok. W sprawach cywilnych zatem wynik procesu zależy od tego, jak strona się do niego przygotuje i jak go poprowadzi. Poza samym przedstawieniem sądowi dowodów na poparcie twierdzeń i żądań strony istotne jest także dokonanie tego we właściwym czasie i w odpowiedniej formie.
Spis treści
Postępowanie cywilne
Mimo że procedura cywilna w ostatnim czasie uległa licznym zmianom, to jednak istnieją pewne uniwersalne zasady, o których powinien pamiętać każdy udający się do sądu cywilnego. Przede wszystkim ważna jest aktywność. Warto mieć na uwadze, że sąd nie wyręczy stron w zakresie dochodzonych przez nie roszczeń. Owszem, sąd będzie pytał m. in. o to, na czym polega żądanie, aby je lepiej zrozumieć. Nie zaproponuje stronie jednak świadków, dokumentów, opinii biegłych, które należałoby zgłosić, aby zwiększyć szanse na wygranie sprawy – jest to wyłączna inicjatywa strony.
Istotne z punktu widzenia strategii procesowej jest także jej właściwe zaplanowanie. Sąd chce zakończyć sprawę w rozsądnym terminie; musi więc wcześniej wiedzieć, jakie dowody zostaną zgłoszone, aby zaplanować ich przeprowadzenie na kolejnych terminach rozpraw. Jeśli tuż przed końcem procesu strona zgłosi sporo nawet bardzo ważnych świadków, sąd może ich nie dopuścić do procesu i nie przesłuchać, ponieważ znacznie przedłużyłoby to postępowanie. Kolejną kwestią, na którą należy bezwzględnie zwrócić uwagę, są terminy. Cały proces opiera się na terminach, których należy przestrzegać. Skutki ich niedochowania mogą być różne, ale zawsze szkodzą zainteresowanej stronie. Przydatna okazuje się także rzeczowość. Proces to zawsze rozstrzygnięcie konkretnego problemu – to na nim należy się skupić i o nim „rozmawiać” z sądem. Służy temu m. in. precyzyjne określenie żądań.
Zasady postępowania cywilnego
Proces cywilny toczy się wg. kilku podstawowych zasad:
- zasada prawdy – zgodnie z tą zasadą sąd powinien oprzeć wydawane orzeczenie na prawdzie; jednocześnie sąd nie powinien przeprowadzać postępowania dowodowego, gdyż jest to domeną stron; powinien on jedynie dopuszczać dowody zgłaszane przez strony i brać je pod uwagę wydając wyrok;
- zasada równości stron – oznacza ona, że w postępowaniu cywilnym strony powinny mieć takie same prawa i obowiązki, czyli niedozwolone jest stosowanie wobec powoda innych zasad niż wobec pozwanego (i na odwrót); istotne jest to, aby każda ze stron posiadała możliwość korzystania z jednakowych środków prawnych w celu obrony swoich interesów Zasada równości stron jest jedną z naczelnych zasad procesu znajdująca swoje oparcie w przepisach Konstytucji RP!
- zasada kontradyktoryjności (zasada sporności) – zakłada ona, że między stronami procesu toczy się spór i to na nich ciąży obowiązek udowodnienia swoich racji; w tak rozumianym procesie sąd odgrywa jedynie rolę bezstronnego arbitra, który wydaje wyrok. Oznacza to tym samym, że sąd nie powinien prowadzić postępowania dowodowego i udzielać informacji stronom. Przeciwieństwem tej zasady jest zasada inkwizycyjności postępowania – w takim procesie większość czynności wykonuje sąd – to on gromadzi dowody, dąży do prawdy i dba o dobro stron procesu. Inkwizycyjne elementy odnaleźć można w procedurze administracyjnej i karnej, gdzie sąd z urzędu może przeprowadzić dowodów
- zasada jawności – jest to zasada o randze konstytucyjnej; art. 45 Konstytucji RP stanowi bowiem, że sprawy rozpoznawane przed sądami w Polsce są jawne. Takie sformułowanie gwarantuje bezstronność sędziego. Każda ze stron ma dostęp do akt sprawy i może uczestniczyć w rozprawach oraz do otrzymywania odpisów orzeczeń i protokołów co ma na celu ich bieżące informowanie o postępach w sprawie. Zasada jawności oznacza również, że na sprawę mają dostęp osoby postronne. Oznacza to, że co do zasady każdy może wejść na rozprawę i śledzić jej przebieg. Osoby trzecie nie mają jednak dostępu do akt sprawy i nie mogą występować o protokoły rozpraw. Od tej zasady istnieją jednak pewne odstępstwa (np. wyłączenie jawności w każdej sprawie może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo, porządek publiczny, ochronę życia prywatnego stron lub ważny interes prywatny);
- zasada koncentracji materiału dowodowego – koncentracja materiału dowodowego ma przeciwdziałać przewlekłości postępowania. Zgodnie z tą zasadą sąd dąży do rozstrzygnięcia omawianej sprawy już na pierwszej rozprawie. Przewlekłości postępowania mają przeciwdziałać terminy prekluzyjne oraz dyskrecjonalna władza sędziego. Sędzia może dyscyplinować strony. Wzywać strony i świadków na posiedzenia sądowe, nakazać im składanie pism, nakładać koszty za niesumienne i oczywiście niewłaściwe postępowanie. Wszystkie te działania mają przyśpieszyć postępowanie.
Sąd cywilny – czym się zajmuje?
Przed wniesieniem sprawy do sądu (albo w przypadku bycia pozwanym) należy w pierwszej kolejności rozważyć, czy dana sprawa podlega rozpoznaniu przez sąd cywilny. Wbrew pozorom odpowiedź może nie być wcale taka oczywista, ponieważ pojęcie sprawy cywilnej jest szersze niż podpowiada intuicja. Mimo że najbardziej intuicyjną odpowiedzią jest stwierdzenie, że przed sądem cywilnym rozpoznawane są sprawy, w których żądanie powoda opiera się na przepisach Kodeksu cywilnego, to jednak pełna definicja sprawy cywilnej znajduje się w art. 1 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako „k.p.c.”). Zgodnie z tym przepisem sprawy cywilne to sprawy ze stosunków z zakresu:
- prawa cywilnego – a więc oparte na zasadzie równorzędności stron (ten czynnik odróżnia zasadniczo prawo cywilne od prawa administracyjnego – w prawie administracyjnym relacje są oparte na władzy jednej strony nad drugą); sprawami cywilnymi są więc nie tylko sprawy wynikające z przepisów Kodeksu cywilnego, ale także z ogromnej ilości innych ustaw (a więc np. sprawy gospodarcze oparte o przepisy Kodeksu spółek handlowych); typowymi przykładami spraw cywilnych są np. sprawy z zakresu prawa spadkowego, sprawy o roszczenia wynikające z umów, odszkodowania za naruszenie dóbr osobistych czy konflikty związane z własnością nieruchomości;
- prawa rodzinnego i opiekuńczego – prawo rodzinne jest ze swojej natury częścią prawa cywilnego; często używane pojęcie „sąd rodzinny” nie oznacza jednak odrębnego, specjalnego rodzaju sądów – jest to bowiem jeden z wydziałów danego sądu, któremu oddano do rozpoznawania sprawy rodzinne. Jako najbardziej typowe przykłady spraw z zakresu prawa rodzinnego można wskazać sprawy o alimenty, władzę rodzicielską, rozwód, separację czy adopcję;
- prawa pracy – pomimo, że stosunek pracy jest oparty na podporządkowaniu pracownika względem pracodawcy, to jednak zawarcie umowy o pracę wynika z wolnej woli obu stron. Pojęcie „sąd pracy” oznacza wydział sądu rozpoznający sprawy z tej dziedziny prawa. W przeciwieństwie jednak do spraw rodzinnych, sprawy z zakresu prawa pracy nie są nigdy rozpoznawane przez wydziały cywilne. Typowymi przykładami spraw z zakresu prawa pracy są sprawy o zapłatę zaległego wynagrodzenia, odwołania od bezpodstawnego wypowiedzenie umowy o pracę albo zwolnienia dyscyplinarnego, a także sprawy o odszkodowanie za mobbing;
- jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy k.p.c. stosuje się z mocy ustaw szczególnych.
Sprawa karna a sprawa cywilna
Należy pamiętać, że co do zasady postępowanie cywilne służy załatwianiu spraw cywilnych, natomiast postępowanie karne – spraw karnych. W postępowaniach tych mamy do czynienia z odmiennymi przedmiotami tych postępowań, a także z realizacją różnych norm prawnych. Postępowanie cywilne służy bezpośrednio ochronie sfery prawnej poszczególnych podmiotów prawnych. Postępowanie karne zmierza natomiast do rozstrzygnięcia spraw jednostek, które naruszyły podstawowe zasady porządku prawnego i normy opatrzone sankcjami karnymi – dominuje tu więc interes społeczny, nie prywatny. Mimo tego, między sprawami cywilnymi i karnymi może niekiedy zachodzić związek faktyczny lub prawny. Na ogół wynika on z tego, że ten sam czyn stanowi przestępstwo, a jednocześnie rodzi pewne skutki w sferze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego czy prawa pracy (np. w przypadku kradzieży sprawa karna dotyczy kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy, natomiast poszkodowany może ponadto dochodzić przed sądem cywilnym odpowiedzialności za powstałą szkodę).
W obecnym stanem prawnym roszczenia majątkowe wynikające bezpośrednio z popełnienia przestępstwa są rozstrzygane jedynie w postępowaniu cywilnym. Natomiast w postępowaniu karnym, sąd wciąż może (a na żądanie pokrzywdzonego musi) orzec obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a jeżeli orzeczenie takiego obowiązku jest znacznie utrudnione – nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego. Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 Kodeksu postępowania karnego).
