Testament podróżny i wojskowy - na czym polegają testamenty szczególne?

Testamenty szczególne stanowią wyjątek od ogólnych zasad sporządzania testamentów, wynikających z przepisów Kodeksu cywilnego. Zostały one przewidziane na wypadek szczególnych okoliczności, w których sporządzenie testamentu w formie zwykłej – pisemnej własnoręcznej lub w formie aktu notarialnego – jest niemożliwe lub znacznie utrudnione. W polskim prawie do kategorii testamentów szczególnych zalicza się między innymi testament podróżny oraz testament wojskowy. Każda z tych form ma swoje unikalne cechy, warunki formalne i ograniczenia czasowe.

Testament podróżny

Art. 953 Kodeksu cywilnego przewiduje możliwość sporządzenia testamentu podróżnego na pokładzie polskiego statku morskiego lub powietrznego. Może to nastąpić przez oświadczenie woli spadkodawcy złożone dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca sporządza dokument zawierający treść oświadczenia, podaje datę jego sporządzenia i odczytuje go w obecności świadków. Następnie dokument podpisują wszyscy uczestnicy czynności. Jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, dokument powinien zawierać wyjaśnienie przyczyny. W sytuacjach, w których sporządzenie testamentu podróżnego nie jest możliwe, dopuszcza się formę testamentu ustnego, która również opiera się na zeznaniach świadków. W tym wypadku zeznania świadków mogą stanowić jedyne źródło dowodowe na istnienie i treść ostatniej woli zmarłego.

Testamenty wojskowe – odrębne zasady i rola świadków

Kolejną szczególną formą testamentu są tzw. testamenty wojskowe, których zasady reguluje rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 r., wydane na podstawie art. 954 Kodeksu cywilnego. Testamenty te mogą być sporządzane w warunkach szczególnych, takich jak czas wojny, mobilizacji lub przebywanie w niewoli. Oprócz żołnierzy mogą je sporządzać także osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym – m.in. pracownicy cywilni, duchowni czy członkowie organizacji pomocowych.

Form testamentu wojskowego jest kilka. Jedną z nich jest forma ustna przed sędzią wojskowym, inną – forma pisemna sporządzona przez świadka w obecności dwóch lub trzech świadków. W skrajnych przypadkach – gdy spadkodawca znajduje się w stanie bezpośredniego zagrożenia życia, a zachowanie formy pisemnej jest niemożliwe – dopuszcza się testament ustny wobec dwóch świadków, choćby niejednocześnie obecnych. W takim przypadku również zeznania świadków są podstawowym źródłem dowodowym, a ich zgodność, wiarygodność i precyzja decydują o tym, czy testament zostanie uznany przez sąd za ważny i skuteczny.

W sytuacji, w której spadkodawca zmarł, a testament ustny ma zostać uznany za ważny, sąd staje przed trudnym zadaniem oceny zeznań świadków. Weryfikuje nie tylko samą treść oświadczenia woli, ale również warunki, w jakich doszło do jego złożenia – a więc to, czy rzeczywiście istniała obawa rychłej śmierci, czy forma testamentu była adekwatna do sytuacji, i czy świadkowie są wiarygodni. Zgromadzenie zgodnych zeznań dwóch świadków może w wielu przypadkach stanowić wystarczającą podstawę do uznania testamentu za ważny. Kluczowe jest jednak, aby świadkowie nie byli osobami wyłączonymi z możliwości bycia świadkiem na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, a ich zeznania nie budziły wątpliwości co do prawdziwości lub intencji.

Podsumowując zatem, zarówno przepisy kodeksowe, jak i wykonawcze, jasno wskazują, że w sytuacjach wyjątkowych zeznania świadków mogą być jedynym możliwym dowodem na istnienie i treść testamentu. Choć podstawową formą testamentu pozostaje forma pisemna, to ustawodawca przewidział mechanizmy umożliwiające zachowanie ostatniej woli także w warunkach nadzwyczajnych. W tych przypadkach świadkowie stają się nie tylko uczestnikami procedury, ale również jej gwarantami – to od ich rzetelności i wiarygodności zależy, czy np. testament podróżny czy też wojskowy zostanie uznany przez sąd. W tym kontekście zeznania świadków złożone przed sądem, zwłaszcza gdy są zgodne, mogą z powodzeniem zastąpić inne środki dowodowe, nawet w sytuacji niemożności przesłuchania jednej z osób.