Możliwość rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci pozwala testatorowi ukształtować jego ostatnią wolę w sposób możliwe najpełniejszy poprzez powierzenie zgromadzonego za życia majątku osobom mu najbliższym. Prawo spadkowe przewiduje dziedziczenie ustawowe, w którym do kręgu tych bliskich osób zalicza się rodzina zmarłego. Możliwe jest jednak wyłączenie wszystkich lub niektórych najbliższych od dziedziczenia. Należy jednak podkreślić, że wyłączenie od dziedziczenia to nie to samo co wydziedziczenie. Na czym polegają różnice między tymi dwoma instytucjami?
Spis treści
Wyłączenie od dziedziczenia
W sytuacji, w której spadkodawca nie chce, aby dana osoba, która ma prawo do dziedziczenia ustawowego, weszła w posiadanie jego majątku po jego śmierci, może ją wyłączyć od dziedziczenia. Możliwe jest to poprzez sporządzenie przez spadkodawcę testamentu (tzw. testament negatywny). Spadkodawca musi zawrzeć w nim zapis, w którym powołuje wskazane tam osoby do dziedziczenia, a pomija te, które nie chce, aby dziedziczyły po nim majątek. Co istotne, bez znaczenia pozostaje, czy spadkodawca poda przyczynę pominięcia danej osoby, która dziedziczyłaby po nim ustawowo, w testamencie. Warto także pamiętać, że wyłączenie od dziedziczenia nie oznacza pozbawienia prawa do zachowku. Powyższe oznacza, że mimo iż spadkodawca wyłączył daną osobę od dziedziczenia ustawowego, spadkobierca może wystąpić o zachowek po zmarłym bliskim. Istotne jest także to, że jeśli spadkodawca zmieni zdanie co do woli rozporządzania swoim majątkiem po śmierci, zmiana w wyłączeniu od dziedziczenia może nastąpić jedynie w wyniku zmiany lub odwołania testamentu.
Wyłączenie małżonka od dziedziczenia
Podstawą prawną wyłączenia małżonka od dziedziczenia jest art. 940 Kodeksu cywilnego, który stwierdza, że małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem.
Wydziedziczenie
Wydziedziczenie polega na wyłączeniu od dziedziczenia i jednoczesnym pozbawieniu danej osoby prawa do zachowku. Zachowek stanowi roszczenie przysługujące najbliższym spadkodawcy do otrzymania od spadkobiercy połowy (bądź dwóch trzecich) wartości udziału spadkowego, który dana osoba nabyłaby w przypadku dziedziczenia ustawowego, pomimo odmiennej woli spadkodawcy wyrażonej np. w testamencie. Aby wydziedziczenie było skuteczne, relacja pomiędzy spadkodawcą i spadkobiercą musi spełniać pewne przesłanki – spadkodawca musi wskazać, że spadkobierca wbrew jego woli narusza zasady współżycia społecznego, dopuścił się względem niego umyślnego przestępstwa lub nie wypełnia wobec niego obowiązków rodzinnych. Aby wyłączyć daną osobę spadkodawca musi zawrzeć w testamencie zapis, w którym wyraźnie wskaże, że nie chce, aby dana osoba po nim dziedziczyła. Taki zapis nie wymaga żadnych wyjaśnień ze strony spadkodawcy, ale też nie wyłącza możliwości ubiegania się wyłączonego od dziedziczenia o zachowek. Spadkodawca może taki zapis odwołać lub zmienić sporządzony testament – czyli do samej swojej śmierci może swobodnie rozporządzać swoim majątkiem. Tym samym aż do momentu otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy) żaden z potencjalnych spadkobierców nie może mieć pewności, że nabędzie spadek. Co istotne, wyłączenie od dziedziczenia może nastąpić także na mocy orzeczenia sądu w przypadku niegodności dziedziczenia i wyłączenia od dziedziczenia ustawowego małżonka spadkodawcy.
Czym skutkuje wydziedziczenie?
Wydziedziczenie jest równoznaczne zarówno z pozbawieniem prawa spadkobiercy do dziedziczenia ustawowego, jak i pozbawieniem go prawa do zachowku. Aby móc wydziedziczyć spadkobiercę ustawowego jako przyczynę należy podać przynajmniej jedną z trzech możliwych:
- niespełnianie przez spadkobiercę obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy,
- umyślne dopuszczenie się przez spadkobiercę przestępstwa przeciwko spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób, przestępstwa zagrażającego zdrowiu, wolności, życiu tej osoby czy też rażąca obraza jej czci,
- postępowanie spadkobiercy wbrew woli spadkodawcy – życie w sposób niezgodny z zasadami współżycia społecznego.
Warto podkreślić, że zarówno niespełnianie przez spadkobiercę ustawowego obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, jak i życie niezgodne z zasadami współżycia społecznego muszą być przyczynami mającymi charakter trwały lub przynajmniej wielokrotny. Skutkiem wydziedziczenia spadkobiercy ustawowego jest traktowanie go w taki sposób, jakby nie dożył otwarcia testamentu spadkodawcy.
