Sporządzenie testamentu stanowi czynność podejmowaną przez osobę fizyczną dysponującą własnym majątkiem na wypadek śmierci. Testament to jedyna forma rozporządzania swoim majątkiem po śmierci, jaką przewiduje polski Kodeks cywilny. Oznacza to, że co do zasady nie ma innej prawnej możliwości wskazania konkretnego spadkobiercy. W przypadku braku testamentu, po śmierci danej osoby rozpoczyna się sądowe postępowanie spadkowe, które często bywa skomplikowane. Sąd wówczas kieruje się tzw. zasadami dziedziczenia ustawowego.
Spis treści
Jak napisać testament?
Testament może sporządzić każda osoba pełnoletnia, która nie jest ubezwłasnowolniona i nie działa pod wpływem groźby. Najistotniejszym elementem testamentu jest wskazanie spadkobierców, czyli osoby lub osób, które wstąpią w prawa i obowiązki zmarłego. Co istotne, nie ma żadnych ograniczeń co do wieku spadkobiercy. Jeżeli testament przewiduje dziedziczenie więcej niż jednej osoby, wówczas można przyporządkować każdej z nich konkretną część spadku. Bez takiego szczegółowego wskazania każda z wymienionych w testamencie osób otrzyma równą część dzielonego majątku.
Istnieją dwa główne rodzaje testamentów:
- testamenty zwykłe – w grupie tej wyróżniamy:
- A) testament holograficzny – czyli zwykły testament pisemnie sporządzony przez spadkodawcę; musi on zostać napisany odręcznie (nie jest możliwe spisanie go na komputerze lub przez inną osobę i złożenie pod nim podpisu przez spadkodawcę), zawierać datę jego sporządzenia i podpis spadkodawcy,
- B) testament notarialny – testament sporządzony w formie aktu notarialnego przez notariusza, który przyjmuje i spisuje oświadczenie woli spadkodawcy; co istotne, notariusz jest zobowiązany do potwierdzenia tożsamości testatora oraz jego zdolność testowania, a także do odczytania sporządzonego i podpisanego w jego obecności aktu notarialny (gwarancja zgodności treści testamentu z faktyczną wolą spadkodawcy),
- C) testament allograficzny (ustny) – testament ten sporządzany jest w obecności urzędnika i dwóch świadków, co szczegółowo określają przepisy Kodeksu cywilnego; ustne oświadczenie spadkodawcy spisywane jest w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, który następnie jest odczytywany spadkodawcy w obecności świadkó Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Co istotne, osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w formie testamentu allograficznego.
- testamenty szczególne – ich zastosowanie jest możliwe tylko w sytuacjach określonych w prawie spadkowym. Wyróżniamy:
- A) testament ustny – czyli oświadczenie woli spadkodawcy składane w obecności co najmniej trzech świadkó Możliwość sporządzenia testamentu w tej formie istnieje w razie istnienia obawy rychłej śmierci lub jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
- B) testament podróżny – może zostać sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Spadkodawca składa swoje oświadczenie przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadkó Oświadczenie to dowódca lub jego zastępca spisują podając przy tym datę. Pismo podlega późniejszemu odczytaniu w obecności świadków, po czym jest podpisywane.
- C) testament wojskowy – mogą go sporządzać żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową, pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych, osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym.
Testament własnoręczny
Jak już wspomniano powyżej, testament własnoręczny (holograficzny, pisemny) to rodzaj testamentu sporządzany własnoręcznie przez spadkodawcę. Dokument taki musi być zawsze opatrzony datą i podpisem. Z treści zawartej w testamencie musi również jasno wynikać komu przypada spadek i w jakiej części majątku. W praktyce jednak dość często pojawiają się wątpliwości, czy testament został faktycznie sporządzony własnoręcznie przez zmarłego – w takiej sytuacji sprawy o nabycie spadku trafiają do sądu, co na ogół wydłuża i komplikuje proces spadkobrania. Często zdarza się, że z testamentów własnoręcznych wynikają nie takie skutki, jakich oczekiwałby spadkodawca. Brak wiedzy prawniczej testatora powoduje, że w testamentach własnoręcznych popełnia błędy dotyczące np. zapisów czy wydziedziczenia. Trzeba pamiętać, że nieprecyzyjne zapisy mogą doprowadzić do sporu pomiędzy spadkobiercami, a wówczas testament będzie podlegał ocenie sądu i może się zdarzyć tak, że wola spadkodawcy wyrażona w testamencie zostanie zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego zastąpiona zasadami ustawowymi. Warto zatem rozważyć konsultacje z prawnikiem w zakresie sporządzenia testamentu.
Odczytanie testamentu
Po zmarłym należy przeprowadzić procedurę otwarcia i ogłoszenia testamentu. Ujawnienie testamentu następuje w drodze tzw. ogłoszenia testamentu przeprowadzanego przez sąd. Sąd otwiera i ogłasza przedłożony mu testament, nawet jeżeli nie wpłynie w tym zakresie osobny wniosek zainteresowanego. Otwarcie i ogłoszenie testamentu nie podlega opłacie sądowej.
Co do zasady testament już wcześniej powinien znaleźć się w sądzie w związku z treścią przepisy art. 646 k.p.c., zgodnie z którym „każda osoba, u której znajduje się testament, obowiązana jest złożyć go w sądzie spadku [czyli sądzie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy], gdy dowie się o śmierci spadkodawcy”. W przypadku testamentów notarialnych, które deponowane są u notariusza, wykonanie przedmiotowego obowiązku spoczywa na notariuszu.
Ważność testamentu
Aby sporządzony testament miał moc prawną, musi on spełniać kilka warunków:
- testament może zostać sporządzony wyłącznie jednostronnie – oznacza to, że nie ma możliwości spisania testamentu przez dwie osoby, np. wspólnie przez małżeństwo,
- osoba spisująca testament musi być w pełni świadoma, co robi – czyli nie może ona być ubezwłasnowolniona i musi mieć pełne prawo do dysponowania własnym majątkiem,
- testamentu nie można sporządzić przez pośrednika.
Warto także pamiętać, że testament do chwili śmierci spadkodawcy nie niesie ze sobą żadnych skutków prawnych. Autor testamentu może go także w dowolnej chwili zmienić lub odwołać.
Jak zabezpieczyć się przed płaceniem zachowku?
Co do zasady przepisy o zachowku wykluczają możliwość dowolnego dysponowania majątkiem spadkodawcy. Celem tych przepisów jest zapewnienie, że przynajmniej część tego majątku trafi w ręce osób najbliższych spadkodawcy (małżonka, zstępnych i wstępnych). Istnieją jednak sposoby aby uniknąć płacenia zachowku.
Bardzo często zdarzają się sytuacje, w której jeden ze spadkobierców jest w bardzo bliskim kontakcie ze spadkodawcą (np. opiekuje się nim, a nawet utrzymuje z nim jedno gospodarstwo domowe). Wówczas najczęściej spadkodawca „wynagradza” najbliższego spadkobiercę przekazując mu w umowie darowizny swoje mieszkanie lub dom. Warto jednak wiedzieć, że zawarcie takiej umowy przez jednego ze spadkobierców naraża go na konieczność zapłaty zachowku. Natomiast aby już w tym momencie uniknąć konieczności zapłaty zachowku wystarczy zamiast umowy darowizny zawrzeć umowę dożywocia, która polega na tym, że właściciel nieruchomości (dożywotnik) przenosi jej własność na rzecz drugiej strony umowy nie za darmo (jak w przypadku darowizny), ale w zamian za zobowiązanie do sprawowania nad nim dożywotniej opieki.
Innym sposobem uniknięcia konieczności zapłaty zachowku jest wydziedziczenie uprawnionego do zachowku. Może tego dokonać jedynie spadkodawca w treści sporządzonego przez siebie testamentu. Należy jednak pamiętać o tym, że wydziedziczenie spadkobiercy niekiedy może spowodować, że uprawnienie do zachowku przejdzie na jego dzieci. Również zawarcie za życia spadkodawcy umowy o zrzeczenie się dziedziczenia z przyszłym spadkobiercą powoduje, że straci on uprawnienia do żądania zachowku.
Warto również pamiętać, że powództwo o zachowek ulega przedawnieniu. Wówczas sposobem uniknięcia zapłaty zachowku jest podniesienie przed sądem zarzutu przedawnienia.
