Dziedziczenie po rozwiedzionym małżonku

Rozwód to formalne zakończenie małżeństwa i zerwanie więzi prawnych, które wcześniej łączyły małżonków. Oznacza to, że od chwili uprawomocnienia się wyroku rozwodowego były mąż i była żona przestają być dla siebie małżonkami także w sferze prawa spadkowego. W praktyce prowadzi to do pytania, czy po rozwodzie małżonek ma prawo do spadku po drugiej osobie. Odpowiedź jest jednoznaczna – rozwiedziony małżonek nie należy do kręgu spadkobierców ustawowych i nie ma prawa do zachowku.

Dziedziczenie ustawowe opiera się na więzach rodzinnych i małżeńskich. Małżonek jest zaliczany do pierwszej grupy spadkobierców razem z dziećmi spadkodawcy, co oznacza, że w przypadku braku testamentu dziedziczy w częściach równych z dziećmi, jednak jego udział nie może być mniejszy niż jedna czwarta całości spadku. Ta zasada obowiązuje tylko w sytuacji, gdy małżeństwo trwało w chwili śmierci jednego z małżonków. Z chwilą uprawomocnienia się rozwodu więź małżeńska ustaje, a wraz z nią prawo do dziedziczenia. Były mąż czy żona są więc dla prawa osobami obcymi i nie wchodzą do żadnej z grup spadkobierców ustawowych.

Kluczowe znaczenie ma tu data uprawomocnienia się orzeczenia – nie jest nią ani dzień ogłoszenia wyroku, ani termin ostatniej rozprawy, lecz moment, w którym wyrok nabiera mocy prawnej. Zależy to od przebiegu postępowania: może to być 7 dni od wydania wyroku w I instancji (jeśli nie złożono wniosku o uzasadnienie), 14 dni od doręczenia wyroku z uzasadnieniem (jeśli nie wniesiono apelacji) albo dzień wydania wyroku przez sąd II instancji. Do tego momentu małżonkowie formalnie pozostają małżeństwem i zachowują prawa do spadku.

Rozwód nie ogranicza jednak prawa spadkodawcy do swobodnego rozporządzenia majątkiem w testamencie. Oznacza to, że były małżonek może zostać powołany do dziedziczenia, jeśli taka będzie wola spadkodawcy. W takim przypadku dziedziczenie nie wynika z ustawowych zasad, ale wyłącznie z testamentu. Były małżonek, choć nie jest już osobą najbliższą w sensie prawnym, może otrzymać cały majątek albo jego część, zgodnie z wolą zmarłego. Co istotne, w takiej sytuacji były małżonek nie będzie jednak miał prawa do zachowku, ponieważ do kręgu osób uprawnionych do zachowku należą jedynie zstępni, rodzice lub aktualny małżonek spadkodawcy. Oznacza to, że jeśli spadkodawca nie powoła go w testamencie, nie ma on żadnych roszczeń wobec innych spadkobierców.

Przypadki szczególne – separacja i sprawy w toku

Warto odróżnić sytuację rozwodu od separacji. Separacja orzeczona przez sąd, choć podobna do rozwodu, nie powoduje rozwiązania małżeństwa, a jedynie jego zawieszenie. Jednakże jak wskazuje art. 935(1) ustawy Kodeks cywilny, przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Oznacza to, że orzeczenie separacji sądowej powoduje, że małżonkowie tracą prawo do dziedziczenia ustawowego po sobie.

Nadto, sąd może także orzec o wyłączeniu małżonka od dziedziczenia, jeżeli zmarły wytoczył powództwo o rozwód lub separację, a drugi małżonek był wyłącznie winny rozkładu pożycia. Jest to jednak odrębna procedura, wymagająca odpowiedniego orzeczenia sądu spadkowego. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku (art. 940 KC).

Odmiennie wygląda sytuacja w przypadku separacji faktycznej, czyli życia w rozłączeniu bez formalnego orzeczenia sądu. W takim przypadku w świetle prawa małżonkowie nadal pozostają małżeństwem i dziedziczą po sobie, nawet jeśli od dawna nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego.

Małżonek wyłączony od dziedziczenia traktowany jest jak osoba, która nie dożyła otwarcia spadku. Oznacza to, że nie tylko traci prawo do dziedziczenia ustawowego, ale również nie może domagać się zachowku. Spadek zostaje wówczas podzielony pomiędzy pozostałych spadkobierców zgodnie z zasadami określonymi w Kodeksie cywilnym.