Odrzucenie spadku to instytucja prawna, która pozwala spadkobiercy uniknąć odpowiedzialności za długi spadkowe lub z innych powodów zrezygnować z udziału w majątku po zmarłym. W polskim prawie spadkowym sytuacja, w której wszyscy spadkobiercy powołani do dziedziczenia – zarówno ustawowo, jak i testamentowo – odrzucą spadek, nie oznacza, że spadek „znika” czy też przestaje istnieć. Przeciwnie – uruchamiane są kolejne mechanizmy prawne, mające na celu znalezienie osoby lub osób, które ostatecznie będą dziedziczyć po zmarłym.
Odrzucenie spadku
Zasadniczo po śmierci spadkodawcy jego spadkobiercy mają sześć miesięcy na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. To ważny termin, ponieważ jego przekroczenie skutkuje przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza z mocy prawa. W sytuacjach, gdy majątek spadkodawcy jest znacznie obciążony długami, spadkobiercy często decydują się na jego odrzucenie, aby nie ponosić odpowiedzialności za zobowiązania przekraczające wartość spadku. Zgodnie z przepisami prawa spadkowego, spadkobierca, który odrzuca spadek, zostaje uznany za osobę, która nie dożyła otwarcia spadku. W praktyce oznacza to, że nie nabywa ani majątku, ani długów po zmarłym, a jego miejsce w kolejności dziedziczenia zajmują następni spadkobiercy ustawowi lub testamentowi.
W przypadku dziedziczenia ustawowego, odrzucenie spadku przez jednego z członków rodziny otwiera drogę do dziedziczenia dla osób kolejnych w linii przewidzianej przez przepisy. Jeżeli zmarły nie pozostawił współmałżonka ani dzieci, do dziedziczenia powołani zostają rodzice, rodzeństwo, dalsza rodzina – aż do stopnia, w którym znajdują się spadkobiercy. Jeśli i oni odrzucą spadek, ich miejsce zajmują ich zstępni, o ile tacy istnieją. Przykładowo, jeżeli jedyny syn spadkodawcy odrzuca spadek i nie ma własnych dzieci, spadek przypada kolejnym krewnym. W każdej takiej sytuacji każda z osób powołanych do dziedziczenia ma własny sześciomiesięczny termin na decyzję, liczony od momentu, w którym dowiaduje się o powołaniu do spadku.
Nieco odmiennie wygląda natomiast procedura w przypadku dziedziczenia testamentowego. Spadkodawca może w testamencie wskazać kolejnych następców na wypadek, gdyby główny spadkobierca nie chciał lub nie mógł przyjąć spadku. Taki zapis nazywany jest podstawieniem i umożliwia bardziej precyzyjne sterowanie kolejnością dziedziczenia. Jeżeli jednak wszyscy spadkobiercy wskazani w testamencie odrzucą spadek lub nie mogą go przyjąć, spadek dziedziczony jest na zasadach ustawowych, czyli tak, jakby testament nie istniał.
Aktualne zasady odrzucania spadku w imieniu małoletnich
Warto przy omawianiu tych kwestii także zaznaczyć, że po nowelizacji przepisów nie zawsze konieczna jest zgoda sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego. Jeżeli rodzic spadkobiercy sam wcześniej odrzucił spadek, a drugi rodzic wyraża zgodę na taką czynność, mogą oni wspólnie udać się do notariusza i skutecznie odrzucić spadek również w imieniu dziecka – bez potrzeby wszczynania postępowania przed sądem opiekuńczym. Dopiero w sytuacjach, gdy brak jest zgodności między rodzicami albo zachodzą inne szczególne okoliczności, nadal konieczne pozostaje uzyskanie zezwolenia sądu. Rozwiązanie to istotnie przyspiesza i upraszcza procedurę, zapewniając jednocześnie ochronę interesów małoletnich.
Co się dzieje ze spadkiem?
Odrzucenie spadku przez osobę dorosłą jest stosunkowo prostą czynnością przed notariuszem lub sądem. Sytuacja komplikuje się, gdy do spadku dochodzi małoletni, na przykład dziecko spadkobiercy, który spadek wcześniej odrzucił. Wówczas niezbędna jest zgoda sądu opiekuńczego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego. Sześciomiesięczny termin na złożenie oświadczenia zostaje zawieszony na czas trwania postępowania sądowego. W praktyce oznacza to, że rodzice muszą w odpowiednim czasie złożyć wniosek do sądu, a dopiero po uzyskaniu zgody mogą skutecznie złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka.
Jeżeli nikt z osób powołanych do dziedziczenia – zarówno z ustawy, jak i testamentu – nie przyjmie spadku, majątek i zobowiązania spadkowe nie ulegają anulowaniu. W takim przypadku, zgodnie z art. 935¹ Kodeksu cywilnego, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Gmina nabywa spadek z mocy prawa, z dobrodziejstwem inwentarza, co oznacza ograniczoną odpowiedzialność za długi tylko do wysokości wartości odziedziczonego majątku. Jeżeli nie można ustalić miejsca ostatniego zamieszkania zmarłego w Polsce, spadek przypada Skarbowi Państwa.
Wobec tego, odrzucenie spadku nie oznacza zatem unicestwienia majątku spadkowego. Każde odrzucenie otwiera drogę kolejnym osobom, a w ostateczności – jednostce samorządu terytorialnego lub Skarbowi Państwa. To mechanizm, który zapewnia ciągłość praw majątkowych i odpowiedzialności, nawet jeśli żadna osoba fizyczna nie chce przejąć spadku.
Kontakt w zakresie porady prawnej dotyczącej prawa spadkowego
Adwokat Wrocław Anna Szirch Kancelaria Adwokacka
Plac Muzealny 15/2, 50-035 Wrocław
Telefon: +48 692-485-222
E-mail: kancelaria@wroclaw-adwokat.pl
