Przedawnienie roszczeń o zachowek

Roszczenia o zachowek, będące jednym z kluczowych elementów prawa spadkowego, podlegają określonemu terminowi przedawnienia. Oznacza to, że osoba uprawniona do zachowku, która nie podejmie działań prawnych we właściwym czasie, może trwale utracić możliwość jego dochodzenia. W praktyce termin przedawnienia roszczeń o zachowek budzi wiele wątpliwości – nie tylko ze względu na zróżnicowane okoliczności faktyczne, ale też przez złożoność przepisów prawa cywilnego regulujących to zagadnienie.

Zachowek to forma ochrony interesów majątkowych najbliższych krewnych spadkodawcy. Ma on zapobiec całkowitemu pozbawieniu udziału w spadku przez testament lub darowizny dokonane za życia spadkodawcy. Do kręgu osób uprawnionych do zachowku należą zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz – w określonych przypadkach – rodzice spadkodawcy. Wysokość zachowku wynosi zazwyczaj połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym, a w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich – dwie trzecie tego udziału.

Zgodnie z art. 1007 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego, termin przedawnienia roszczenia o zachowek wynosi pięć lat. W zależności od tego, czy spadkodawca zostawił testament, czy nie, początek biegu terminu przedawnienia liczy się od innego momentu. W przypadku dziedziczenia testamentowego termin przedawnienia rozpoczyna się w dniu ogłoszenia testamentu, natomiast gdy testamentu nie ma, a mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym, termin liczymy od daty otwarcia spadku, czyli dnia śmierci spadkodawcy. Kluczowe znaczenie ma tu rozróżnienie między ogłoszeniem testamentu a powiadomieniem o jego treści. Bieg terminu przedawnienia zaczyna się nie od dnia, kiedy potencjalny spadkobierca dowiedział się o testamencie, lecz od formalnego ogłoszenia tego dokumentu przez sąd lub notariusza. To może oznaczać, że termin przedawnienia zacznie biec nawet kilka lat po śmierci spadkodawcy, jeśli testament zostanie ujawniony dopiero po czasie.

Kiedy i jak to liczyć?

Wniesienie pozwu o zapłatę zachowku przed sąd przed upływem pięcioletniego terminu skutecznie przerywa bieg przedawnienia. To oznacza, że czas na dochodzenie roszczenia liczy się od nowa. Również uznanie roszczenia przez osobę zobowiązaną – np. spadkobiercę albo osobę obdarowaną – przerywa bieg terminu. Uznanie to może mieć formę pisemną, ustną lub nawet dorozumianą, jeśli np. zobowiązany podejmuje negocjacje dotyczące spłaty zachowku. Warto jednak pamiętać, że nie każde pismo skierowane do zobowiązanego (np. wezwanie do zapłaty czy przedsądowe żądanie) przerywa termin przedawnienia – takie działanie ma charakter pozaprocesowy i jedynie w określonych sytuacjach może wpływać na bieg przedawnienia. Dlatego najlepiej zabezpieczyć swoje roszczenie, wnosząc w odpowiednim czasie pozew do sądu.

Jeżeli termin przedawnienia zaś upłynie, uprawniony do zachowku traci możliwość skutecznego dochodzenia swojego roszczenia na drodze sądowej. Co istotne, sąd nie może sam z urzędu oddalić pozwu z powodu przedawnienia. Dłużnik – czyli osoba zobowiązana do zapłaty zachowku – musi samodzielnie podnieść przed sądem zarzut przedawnienia. Może to zrobić zarówno pisemnie, np. w odpowiedzi na pozew, jak i ustnie podczas rozprawy. Jeżeli zarzut zostanie skutecznie zgłoszony, sąd oddali powództwo, niezależnie od tego, czy zachowek faktycznie się należał. W praktyce oznacza to, że nawet w oczywistej sytuacji, gdy uprawniony miał prawo do zachowku, po upływie terminu nie odzyska już należnych pieniędzy, jeśli druga strona podniesie zarzut przedawnienia. Jeśli natomiast dłużnik takiego zarzutu nie podniesie, sąd nie uwzględni przedawnienia z urzędu i może zasądzić roszczenie mimo przekroczonego terminu.

Wobec tego, roszczenie o zachowek jest jednym z podstawowych instrumentów ochrony praw osób najbliższych zmarłemu. Jednak nawet najsilniejsze prawo staje się niewykonalne, jeśli uprawniony przegapi termin jego realizacji. Pięcioletni okres przedawnienia wydaje się długi, ale w praktyce łatwo go przeoczyć, zwłaszcza gdy sprawa spadkowa toczy się powoli, a relacje rodzinne są napięte. Kluczowe jest więc świadome podejmowanie działań, analiza dat otwarcia spadku lub ogłoszenia testamentu oraz szybkie złożenie pozwu, gdy nie ma innej drogi dochodzenia swoich praw. Zachowek należy się tylko tym, którzy o niego skutecznie zawalczą – i to w odpowiednim czasie.