Zachowek określany jest często jako zamiennik spadku – stanowi uprawnienie, które chroni najbliższych krewnych spadkodawcy przed ich pominięciem w testamencie. Instytucja ta umożliwia bowiem dochodzenie od spadkobiercy części spadku, która należałaby się uprawnionym w przypadku zastosowania ustawowych zasad dziedziczenia.
Spis treści
Zachowek a testament
Z dziedziczeniem ustawowym mamy do czynienia w sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił testamentu – wówczas przepisy Kodeksu cywilnego wskazują zasady ustalania grona spadkobierców. Natomiast jeśli wolą osoby jest zmiana kolejności ustawowej, konieczne jest sporządzenie testamentu – w tym przypadku testator może rozporządzić majątkiem zgodnie ze swoją wolą. Dopuszczalne jest wówczas między innymi pominięcie najbliższych krewnych i przekazanie spadku znajomym lub organizacji, wraz ze wskazaniem przyczyny, dla której krewni zostali pominięci w spadkobraniu. W takiej sytuacji najbliżsi zmarłego nie zostaną jednak pozbawieni udziału w spadku w całości – będą bowiem uprawnieni do dochodzenia od spadkobierców należnego im zachowku.
Na czym polega prawo do zachowku i komu przysługuje?
Prawo do zachowku przysługuje wyłącznie osobom, które zostały wskazane w treści art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, tj. zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Zgodnie bowiem art. 991 § 2 Kodeksu cywilnego, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Sprawę taką kieruje się do rozpoznania przez sąd cywilny.
Podstawa obliczania zachowku
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Co istotne, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (art. 992 k.c.).
Wysokość zachowku
Przy ustalaniu wartości przysługującego uprawnionemu zachowku oblicza się tzw. substrat zachowku, który równa się czystej wartości spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu. „Czysta wartość spadku” to w uproszczeniu aktywa spadkowe minus pasywa, czyli długi. Obliczaniem takiej wartości zajmują się biegli. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 k.c.).
Zachowek – ile procent?
Co do zasady zachowek stanowi zatem połowę wartości majątku, który przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Natomiast – jak wspomniano wcześniej – jeśli osoba uprawniona do otrzymania zachowku jest trwale niezdolna do pracy lub jest osobą małoletnią, to wówczas przysługuje 2/3 wartości udziału spadkowego. Jeśli chodzi o trwałą niezdolność do pracy to w toku postępowania sąd w takim przypadku bada czy dana osoba jest faktycznie niezdolna do pracy w sposób trwały, a niezdolność ta musi występować w chwili otwarcia spadku (a więc w momencie śmierci spadkodawcy).
Co istotne samo osiągnięcie wieku emerytalnego czy uzyskanie orzeczenia organu rentownego nie zawsze przesądza sprawę – jeśli osoba przebywająca na emeryturze „dorabia” do emerytury (pracując np. jako sprzątaczka czy ochroniarz), istnieje duże prawdopodobieństwo, że sąd w takiej sytuacji uzna, że osoba taka nie jest osobą trwale niezdolną do pracy. Poza tym zgodnie z orzecznictwem sądów, zachowek w wyższej wysokości może przysługiwać jedynie osobie całkowicie niezdolnej do pracy. Podkreślenia wymaga też fakt, że kluczowe znaczenie dla wyliczenia wartości przysługującego uprawnionemu zachowku ma stan istniejący w chwili śmierci spadkodawcy, a nie stan odpowiadający chwili orzekania o zachowku. Jest to o tyle istotne, że zachowek ulega przedawnieniu w terminie pięcioletnim, a w czasie tym może się dużo wydarzyć.
Kiedy nie należy się zachowek?
Prawo do zachowku można utracić w następujących przypadkach:
- wydziedziczenia w testamencie,
- uznania osób orzeczeniem sądu niegodnych dziedziczenia,
- odrzucenia spadku,
- zawarcia ze spadkodawcą umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia,
- wystąpienia spadkodawcy przed śmiercią o orzeczenie rozwodu lub separacji z małżonkiem z jego winy, a żądanie to miało uzasadnienie,
- przebywania w stanie separacji ze spadkodawcą.
Jak uniknąć zachowku?
Uprawniony może nie zechcieć skorzystać ze swojego prawa lub będzie zwlekał zbyt długo, aż dojdzie do przedawnienia. Aby uniknąć zapłaty zachowku, można powołać się na zasady współżycia społecznego, niegodność dziedziczenia uprawnionego, zrzeczenie się przez niego prawa do zachowku, czy wydziedziczenie.
Termin na ubieganie się o zachowek
O wypłatę zachowku ubiegać się można w czasie nie dłuższym niż 5 lat od daty, w której ogłoszony został testament lub kiedy otwarto spadek. Po upływie tego terminu roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu. Co istotne, samo skierowanie pisma z ubieganiem się o zachowek do osoby zobowiązanej do jego zapłaty nie przerywa biegu terminu przedawnienia.
Trudności w dochodzeniu zachowku od spadkobiercy
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Osoba taka jest jednak obowiązana do zapłaty tej sumy tylko w granicach wzbogacenia, będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
