Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez wiele lat w Polsce podlegało wyjątkowo surowym regulacjom prawnym. Miało to swoje uzasadnienie – ziemia była (i pozostaje) dobrem szczególnej wagi, zwłaszcza w kontekście bezpieczeństwa żywnościowego oraz zachowania struktury własności gruntów. Zasady dziedziczenia gruntów rolnych były więc inne niż w przypadku pozostałego majątku. Ich celem było ograniczenie rozdrabniania gospodarstw i zapobieganie spekulacjom, zwłaszcza takim, które mogłyby prowadzić do przejęcia ziemi przez osoby niemające nic wspólnego z rolnictwem – w tym przez cudzoziemców. Współczesne regulacje są już zdecydowanie bardziej liberalne, ale nie oznacza to całkowitego zniesienia warunków. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego w Polsce nadal rządzi się częściowo odrębnymi zasadami, zwłaszcza jeśli nie sporządzono testamentu.
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego
Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego powołanie do spadku może nastąpić dwojako: przez testament lub z mocy ustawy. Testament umożliwia pełną swobodę rozporządzenia majątkiem, w tym przekazania gospodarstwa rolnego wybranej osobie. Oznacza to, że właściciel gospodarstwa rolnego, chcąc przekazać swoją ziemię konkretnej osobie (np. mieszkającemu w mieście wnukowi lub znajomemu bez związku z rolnictwem), może to zrobić skutecznie, o ile zachowa formę testamentu. Problem może pojawić się przy dziedziczeniu ustawowym – czyli wtedy, gdy testamentu nie ma lub został on uznany za nieważny. W takim przypadku dziedziczenie gospodarstwa rolnego jest uwarunkowane spełnieniem konkretnych przesłanek.
Zgodnie z art. 1058 Kodeksu cywilnego, jeżeli przedmiotem spadku jest gospodarstwo rolne obejmujące grunty przekraczające 1 ha powierzchni, stosuje się przepisy ogólne o dziedziczeniu ustawowym, jednak z modyfikacjami wskazanymi w kolejnych przepisach. Kluczowy jest tu art. 1059 KC, który wprowadza dodatkowe warunki – spadkobiercy dziedziczący gospodarstwo rolne muszą spełnić przynajmniej jedno z kilku kryteriów. Mogą dziedziczyć, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej,
- mają odpowiednie przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej,
- są małoletni albo pobierają naukę zawodu bądź uczęszczają do szkoły,
- są trwale niezdolni do pracy.
W praktyce oznacza to, że dziedziczenie gospodarstwa rolnego nie przysługuje każdemu spadkobiercy ustawowemu – musi on wykazać związek z rolnictwem lub spełnić inne ustawowo przewidziane kryteria. Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że przesłanka stałej pracy w gospodarstwie nie wymaga pełnoetatowego zatrudnienia wyłącznie przy roli – istotne jest, aby praca ta była realna, wykonywana przez dłuższy czas, a nie sporadyczna i incydentalna. Sąd może uznać, że nawet osoby, które pracowały w gospodarstwie rodziców sezonowo, ale przez lata i regularnie, spełniają ten warunek.
Specjalne zasady i ich konsekwencje
Ponadto, dzień 14 lutego 2001 r. to graniczna data w polskim prawie spadkowym dotyczącym gospodarstw rolnych. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który wszedł w życie tego dnia, podzielił zasady dziedziczenia gospodarstwa rolnego na: dziedziczenie ustawowe przed 14 lutego 2001 r., a także dziedziczenie ustawowe po 14 lutego 2001 r. Ważne jest jednak, że ta regulacja dotyczy dziedziczenia ustawowego. Odmiennie sytuacja przedstawia się, gdy właściciel gospodarstwa rolnego za życia sporządził testament.
Przed dniem 14 lutego 2001 r. obowiązywały określone ograniczenia dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych na podstawie ustawy. Miały one na celu ochronę rolnictwa i zapewnienie, że gospodarstwa przejmują osoby związaną z rolnictwem lub odpowiednimi predyspozycjami. Ograniczenia testamentowego dziedziczenia gospodarstwa rolnego obowiązywały jednak krócej – do dnia 30 września 1990 r. W dniu 1 października 1990 r. weszła w życie ustawa z 28 lipca 1990 r., która ostatecznie znosiła wszelkie ustawowe ograniczenia dotyczące testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych.
Do 30 września 1990 r., sporządzając testament, testator musiał uwzględnić ustawowe przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Oznaczało to, że nawet jeśli wskazał na spadkobiercę, który nie spełniał tych przesłanek (np. brak wykształcenia rolniczego, brak pracy w gospodarstwie), testament mógł zostać ograniczony przez ustawę. W praktyce dziedziczenie testamentowe sprowadzało się do dziedziczenia ustawowego. Od 1 października 1990 r. sytuacja uległa zmianie. Testatorzy mogli swobodnie rozporządzać swoim gospodarstwem na wypadek śmierci, powołując dowolną osobę na spadkobiercę, niezależnie od jej związku z rolnictwem.
Kontakt w zakresie porady prawnej dotyczącej prawa spadkowego
Adwokat Wrocław Anna Szirch Kancelaria Adwokacka
Plac Muzealny 15/2, 50-035 Wrocław
Telefon: +48 692-485-222
E-mail: kancelaria@wroclaw-adwokat.pl
