Czy osoba ubezwłasnowolniona może sporządzić testament?

Kwestia możliwości sporządzenia testamentu przez osobę ubezwłasnowolnioną budzi istotne wątpliwości zarówno w praktyce notarialnej, jak i sądowej. Problematyka ta dotyczy fundamentalnych zagadnień związanych ze zdolnością do czynności prawnych oraz wolą testatora w kontekście prawa spadkowego. Aby odpowiedzieć na pytanie, czy osoba ubezwłasnowolniona może sporządzić testament, należy odnieść się do przepisów Kodeksu cywilnego oraz orzecznictwa sądów.

Osoba ubezwłasnowolniona

Zgodnie z art. 944 § 1 Kodeksu cywilnego testament może sporządzić jedynie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolności tej nie można zastąpić działaniem przedstawiciela ani pełnomocnika – sporządzenie testamentu to czynność głęboko osobista, zastrzeżona wyłącznie dla testatora. W polskim prawie ubezwłasnowolnienie całkowite wiąże się z całkowitą utratą zdolności do czynności prawnych, co skutkuje niemożnością samodzielnego podejmowania jakichkolwiek decyzji prawnych. W konsekwencji osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie ma prawa sporządzić ważnego testamentu. Ubezwłasnowolnienie częściowe natomiast skutkuje ograniczeniem tej zdolności – osoba taka może dokonywać jedynie prostych, codziennych czynności prawnych. Mimo tego ograniczenia, także i w tym przypadku nie ma możliwości sporządzenia testamentu, ponieważ jest to czynność wymagająca pełnej zdolności do czynności prawnych.

Testament sporządzony przez osobę, która w chwili jego sporządzenia posiadała pełną zdolność do czynności prawnych, jest zatem ważny, nawet jeśli później doszło do jej ubezwłasnowolnienia. Decydujący jest więc stan świadomości i zdolności testatora w momencie sporządzenia testamentu – późniejsze zmiany w tym zakresie nie wpływają na ważność dokumentu. To oznacza, że osoba, która została ubezwłasnowolniona po sporządzeniu testamentu, nie traci skuteczności swojego oświadczenia woli, ale nie może już testamentu odwołać ani zmienić. Odwołanie testamentu, tak jak jego sporządzenie, również wymaga pełnej zdolności do czynności prawnych. W analogiczny sposób ważny będzie testament sporządzony po uchyleniu ubezwłasnowolnienia – jeżeli osoba odzyska pełną zdolność do czynności prawnych, może wtedy swobodnie sporządzić nowy testament lub odwołać poprzedni.

Czy może sporządzić ważny testament?

Częstym przypadkiem w praktyce są sytuacje, w których osoba nie została formalnie ubezwłasnowolniona, ale cierpi na schorzenia ograniczające jej świadomość lub swobodę działania – jak demencja, choroba Alzheimera czy inne zaburzenia psychiczne. W takich przypadkach testament może zostać uznany za nieważny, o ile zostanie udowodnione, że w momencie jego sporządzenia spadkodawca znajdował się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Taką możliwość przewiduje art. 945 § 1 pkt 1 Kodeksu cywilnego. Testament może być również nieważny, jeżeli został sporządzony pod wpływem błędu, który istotnie wypaczył decyzję testatora, lub pod wpływem groźby. W każdym z tych przypadków nieważność testamentu można dochodzić przed sądem, jednak należy to uczynić w określonym terminie – nie później niż w ciągu trzech lat od momentu, gdy osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, i nie później niż dziesięć lat od otwarcia spadku.

Jeśli osoba została ubezwłasnowolniona jeszcze przed sporządzeniem testamentu i nie zdążyła rozporządzić swoim majątkiem, to w razie śmierci dziedziczenie następuje z mocy ustawy. Taki sam skutek nastąpi w przypadku uznania testamentu za nieważny z powodu braku świadomości lub wpływu groźby. Dziedziczenie ustawowe oznacza, że do spadku powołani zostaną krewni osoby zmarłej, zgodnie z zasadami określonymi w Kodeksie cywilnym, począwszy od małżonka i dzieci, a w ich braku – dalsi krewni.

Wobec tego, osoba ubezwłasnowolniona, niezależnie od tego, czy całkowicie, czy częściowo, nie ma prawa sporządzić ważnego testamentu, ponieważ nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych. Testament może zostać ważnie sporządzony tylko przez osobę w pełni zdolną prawnie i umysłowo, a więc przed formalnym ubezwłasnowolnieniem albo po jego uchyleniu. Kluczowy dla oceny ważności testamentu jest stan testatora w momencie jego sporządzania. W przypadkach budzących wątpliwości co do świadomości lub swobody działania testatora możliwe jest sądowe podważenie ważności testamentu na podstawie art. 945 KC. Gdy testament nie zostanie ważnie sporządzony, dziedziczenie następuje według zasad ustawowych, z pominięciem ostatniej woli spadkodawcy.