Czy można zrzec się dziedziczenia? Jakie są tego skutki?

W polskim systemie prawnym istnieje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia. Instytucja ta została uregulowana w Kodeksie cywilnym i pozwala potencjalnym spadkobiercom jeszcze za życia spadkodawcy formalnie zrezygnować z przyszłego dziedziczenia po nim. To rozwiązanie znajduje zastosowanie przede wszystkim w sytuacjach, gdy strony – przyszły spadkodawca i spadkobierca – chcą w sposób pewny i nieodwołalny ukształtować stosunki majątkowe na przyszłość. Warto jednak pamiętać, że zrzeczenie się dziedziczenia różni się od odrzucenia spadku, które następuje już po śmierci spadkodawcy. Pojawia się zatem pytanie – jakie są skutki zrzeczenia się dziedziczenia?

Czy i jak można zrzec się dziedziczenia?

Zgodnie z art. 1048 § 1 KC, spadkobierca ustawowy może zawrzeć ze spadkodawcą umowę, na mocy której zrzeka się dziedziczenia po nim. Istotne jest to, że zrzeczenie się dziedziczenia może mieć miejsce wyłącznie między przyszłym spadkodawcą a jego ustawowym spadkobiercą – nie jest dostępne dla osób powołanych do spadku wyłącznie z testamentu. Warunkiem ważności tej umowy jest zachowanie formy aktu notarialnego – brak tej formy skutkuje jej nieważnością.

Zrzeczenie może mieć różny zakres. Przede wszystkim może dotyczyć całkowitej rezygnacji z dziedziczenia, ale także – zgodnie z art. 1048 § 2 KC – ograniczać się jedynie do rezygnacji z prawa do zachowku, i to w całości lub części. Takie zrzeczenie się prawa do zachowku bywa wykorzystywane m.in. w ramach planowania spadkowego, gdy strony chcą uniknąć przyszłych sporów majątkowych lub zabezpieczyć interesy innych członków rodziny. Co więcej, z mocy ustawy skutki te rozciągają się także na zstępnych osoby zrzekającej się, o ile strony nie postanowią w umowie inaczej. Jeżeli więc np. ojciec zrzekł się dziedziczenia po swoim ojcu, to jego dzieci również nie będą dziedziczyć po dziadku, chyba że umowa wskaże inaczej.

Warto również zwrócić uwagę na treść art. 1048 § 3 KC. Przepis ten rozstrzyga wątpliwości, które mogą powstać w razie zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść innej osoby. Jeśli z kontekstu wynika, że zrzeczenie się dziedziczenia zostało dokonane na rzecz innego potencjalnego spadkobiercy, uważa się je za skuteczne tylko pod warunkiem, że ta osoba rzeczywiście będzie dziedziczyć. Taka konstrukcja chroni przed sytuacjami, w których zrzeczenie się miałoby prowadzić do fikcyjnego przekazania spadku osobie, która w rzeczywistości nie jest i nie będzie spadkobiercą.

Skutki prawne zrzeczenia się dziedziczenia

Skutkiem zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia jest to, że osoba, która się zrzekła, zostaje całkowicie wyłączona od dziedziczenia po danym spadkodawcy – tak jakby nigdy nie była spadkobiercą. Co istotne, skutki te mogą zostać rozszerzone także na zstępnych osoby zrzekającej się (np. dzieci i wnuki), jeśli tak stanowi umowa – w przeciwnym razie nie mają oni związku ze zrzeczeniem się dziedziczenia przez ich przodka.

Zrzeczenie się dziedziczenia nie podlega jednostronnemu odwołaniu. Możliwe jest jednak zawarcie nowej umowy między tymi samymi stronami – umowy o uchylenie skutków wcześniejszego zrzeczenia się dziedziczenia. Ona również musi przybrać formę aktu notarialnego. Dopóki zatem spadkodawca żyje, możliwe jest wspólne przywrócenie prawa do dziedziczenia.

Naturalnie, również w przypadku umowy o zrzeczenie się dziedziczenia możliwe jest powołanie się na wady oświadczenia woli, takie jak błąd, groźba czy podstęp. Jednak dochodzenie nieważności umowy z tego tytułu wymaga odrębnego postępowania i należy do sfery ogólnych przepisów o czynnościach prawnych, co wykracza poza ramy niniejszego opracowania.

Zrzeczenie a odrzucenie spadku – różnice

W praktyce często dochodzi do mylenia zrzeczenia się dziedziczenia z odrzuceniem spadku. Kluczowa różnica polega na tym, że zrzeczenie się dziedziczenia następuje za życia spadkodawcy, natomiast odrzucenie spadku – po jego śmierci. Odrzucenie spadku to jednostronne oświadczenie spadkobiercy składane przed sądem lub notariuszem, dzięki któremu nie dochodzi do nabycia spadku, np. gdy w skład spadku wchodzą znaczne długi. Z kolei zrzeczenie się dziedziczenia to umowa, której skutkiem jest wyłączenie osoby z kręgu spadkobierców ustawowych, niezależnie od tego, jaki będzie skład majątku spadkowego w przyszłości.